نویسنده: محمد کدخدائی 
همه چیزهایی که درباره بسته‌بندی مواد‌غذایی باید بدانید
بسته بندی به عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع کلیدی ایران و حتی سراسر جهان محسوب می گردد. سهم حدود 60 تا 70 درصد از کل این صنعت در دنیا به بسته‌بندی مواد‌غذایی و محصولات خوراکی اختصاص داده شده است. البته این مقدار با توجه به منطقه جغرافیایی متغیر است، اما به طور کلی بخش بزرگی از صنعت بسته‌بندی به خوراکی‌های انسانی اختصاص دارد. روش های قدیمی به استفاده از جعبه ها و پاکت هایی از جنس کاغذ و مقوا محدود بود اما بعدها انواع پک ها و نایلون هایی از مشتقات پلاستیک ( بهداشتی ) با شعار حفاظت از منابع طبیعی جای کاغذ و مقوا را گرفت.
امروزه این صنعت به سمت مواد زیست تخریب پذیر پیشرفت کرده است. البته امروزه بسته بندی فقط یک کاربرد معمولی نیست و به لطف مدیران تولید و مدیر محصول و حتی به‌خاطر رقابت های بازاریابی؛ اکنون بسته های هوشمند نه تنها به تازگی مصحولات ارگانیک کمک می کند بلکه بارکدهای هوشمند اطلاعاتی درباره تولید، تازگی و طراوت محصولات نیز ارائه می دهند.
انواع روش های کنسرو نمودن، استفاده از نایلون ها و پک های پلاستیکی، ظرف های پت شفاف و تیره، فویل ها و قوطی های فلزی آلومینیم و ده ها متریال دیگر در این صنعت استفاده می شود. برخی از ظرف ها و پک ها به منظور ارائه محصولی چشم گیر و منحصر به‌فرد برای مصرف کننده و برخی فقط برای ارسال بارهای سنگین جهت مصرف صنایع تولیدی و یا عمده فروشان در نظر گرفته میشود. به هرحال از ما در این مقاله موارد کلیدی مانند اهداف مهم این صنعت مانند افزایش ماندگاری، حفظ تازگی و کیفیت مواد غذایی و حتی اهداف تجاری و بازرگانی بسته بندی کردن محصولات خوراکی را از منظر کارشناسان نقل می کنیم.
- در این مقاله قصد داریم درباره انواع روش ها و متریال های کاربردی برای بسته بندی محصولات غذایی با شما صحبت کنیم.
- همچنین درباره ی مهم ترین اهداف بسته بندی محصولات غذایی توضیح می دهم.
- اینکه چطور یک بسته می تواند روی قیمت نهایی هر محصول تاثیر گذار باشد را برای شما توضیح می دهم.
- همچنین در انتهای این مقاله درباره چند باید و نباید مهم و ممنوعیت ها توضیح خواهم داد.
اهداف بسته بندی
روش‌های مختلف بسته‌بندی برای محصولات خوراکی از نظر گستردگی بسیار وسیع است. هر کدام از این روش ها با توجه به نوع محصول و یا هدف از بسته بندی ممکن است مختلف و حتی کاملا متفاوت باشد. این موضوع به موارد مختلفی از جمله حجم محصول، مدت زمان نگهداری، طریقه استفاده آن و سایر موارد فنی و کاربردی مرتبط است. به طور کلی از انواع پلاستیک بهداشتی و مناسب برای مواد غذایی، انواع آلیاژهای ترکیبی ساخته شده از فلزات و سایر مواد اولیه که برای پک های معمولی و انعطاف پذیر کاربرد دارد؛ در صنایع بسته بندی مواد غذایی استفاده میشود. در ضمن؛ ظاهر بسته ها می تواند شامل شفاف ، نیمه شفاف و کدر باشد.
البته امروزه صنعت بسته بندی بسیار پیشرفته تر شده به طوری که در کشورهای اروپایی انواع پاکت های اکتیو و هوشمند وجود دارد که به طور مثال با فناوری های ویژه ای از محصول اکسیژن زدایی می کند تا فرایند فرسوده شدن آن کند شود. یا اینکه برخی از بسته ها دارای QR CODE هوشمند است که اطلاعاتی مانند میزان تازگی محصول را نیز نشان می دهد. در ادامه هرکدام از این موارد را به صورت جداگانه معرفی نموده ایم:
1- بسته‌بندی شفاف (Transparent Packaging):
بسته های شفاف بیشترین اهداف تجاری را دارند و در مواردی از عمده فروشی و خرده فروشی استفاده میشود که دیده شدن محصول بیشترین اهمیت را دارد. ظرف های شفاف مواد غذایی معمولا از PET ساخته میشود. پت های شفاف عموما برای محصولاتی که ظاهر آنها در فروش مؤثر است، مانند عسل های گیاهی و طبیعی، زیتون های اقلام ریز و درشت ، انواع خیارشور در سایز های مختلف، مارچوبه و سایر مواد خوراکی مشابه اهمیت دارد.
2- بسته‌بندی حجمی (Bulk Packaging):
این نوع برای محصولات در حجم بالا کاربرد دارد و زمانی که قرار هست کالا به صورت عمده به فروش برسد استفاده می گردد. حجم و متریال در روش “Bulk پکیج” با توجه به نوع محصول و همچنین بازار هدف در نظر گرفته شده است. برای بسته بندی عمده‌فروشی معمولاً از کیسه های 25 الی 50 کیلو به بالا و دبه های بزرگ ( 20 کیلو یا بزرگ‌تر و غیر شفاف ) و به منظور نگهداری بلند مدت محصولات استفاده می شود.
3- بسته‌بندی کنسروی (Can Packaging):
مهم ترین هدف کنسرو کردن مواد غذایی در اصل نگهداری طولانی مدت آن است. بسته های کنسرو از ورقه های نازک آلیاژ فولادی ساخته شده که با قطع یا کروم نیز روکش شده است.
همچنین درب های وکیوم شده ظرف کنسروی نیز معمولا راه ورود و خروج ( هوا و گازها ) را به طور کامل مسدود می کند. در برخی از موارد از تزریق گاز نیتروژن نیز برای نگهدرای بیشتر برخی از مواد استفاده می کنند.
4- بسته‌بندی انعطاف‌پذیر (Flexible Packaging):
بسته‌های انعطاف‌پذیر مانند کیسه‌های پلاستیکی و بسته‌های متالایز برای محصولات غذایی مانند میان‌وعده‌ها و سس‌ها استفاده می‌شوند. هدف از این روش؛ یک استفاده سبک و راحت در یک لحظه است. به طور مثال: بسته های غذای تک نفره و حتی سس ها در عین اینکه کاملا محکم و بهداشتی است اما باید هنگام استفاده به راحتی باز شوند. برخی از بسته بندی ها مانند زیپ بگ های قهوه نیز در این دسته قرار می گیرند.
5- بسته‌بندی کارتنی (Carton Packaging):
انواع جعبه از جنس کاغذ یا مقوا برای محصولاتی که رطوبت و چربی کمتری دارد مناسب به نظر می رسد. اما این موقتی است و به طور کلی برای نگهداری طولانی مدت ( بیشتر از یک هفته ) معمولا نمی توان روی کاغذ و مقوا حساب باز کرد؛ مگر اینکه عایق بندی شده باشد.
6- بسته‌بندی زیست‌تخریب‌پذیر (Biodegradable Packaging):
استفاده از مواد زیست‌تخریب‌پذیر که با محیط زیست سازگار هستند و بعد از مصرف به طور طبیعی تجزیه می‌شوند Biodegradable Packaging نام دارد. این بسته‌بندی برای مواد غذایی مثل محصولات ارگانیک و غذاهای تازه مناسب است. اگرچه بسته های گیاهی / سلولزی به طور خودکار در طبیعت تجزیه شده و آلودگی های زیستی و محیطی مشابه با مواد پلاستیکی را ندارد اما یک مشکل بزرگ این است که نمیتوان تاریخ دقیق تجزیه آن را مشخص نمود.
7- بسته‌بندی فعال (Active Packaging):
این نوع به منظور حفظ تازگی و طراوت محصول همچنین به منظور عدم استفاده از مواد نگهدارنده طراحی و تولید شده است. در اصل Active Packaging شامل عناصر فعالی است که به افزایش ایمنی یا طول عمر محصول کمک می‌کند، مانند جذب‌کننده‌های اکسیژن که روند فاسد شدن را کند می کند. یا برخی از
8- بسته‌بندی رتورت (Retort Packaging):
بسته‌بندی Retort به‌طور ویژه برای غذاهای آماده که به گرم کردن سریع نیاز دارند، به کار می‌رود. کیسه رترت، نوعی بسته‌بندی غذایی است که از ترکیبی از پلاستیک انعطاف‌پذیر و فویل‌های فلزی تشکیل شده است. این روش امکان بسته‌بندی استریل بسیاری از غذاها و نوشیدنی‌ها را که با فرآیند آسپتیک تهیه می‌شوند، فراهم می‌آورد و به عنوان جایگزینی برای روش‌های سنتی کنسرو کردن صنعتی محسوب میشود.ویکی‌پدیا
9- انواع بسته‌های کاغذی و مقوایی (Paper and Cardboard Packaging):
پاکت هایی از جنس کاغذ یکی از قدیمی ترین روش های بسته بندی مواد غذایی بوده. قبل از اینکه کیسه های نایلونی به صورت انبوه تولید شود حتی فروشگاه های کوچک و بزرگ خرده فروشی برای تحویل اجناس از بسته ها و پاکت های کاغذی استفاده می کردند تا اینکه کیسه های نایلون و پک هایی از جنس پلاستیک با شعار حفاظت از درختان به تولید انبوه رسید و جایگزین پاکت ها شد. اما مجددا استفاده از این پاکت ها خصوصا انهایی که از مواد زیست تخریب پذیر ساخته می شود مجددا جایگزین نایلون های پلاستیکی شد تا از آلوده شدن محیط زیست به وسیله میلیون ها نایلون یکبار مصرف جلوگیری شود.
پاکت های کاغذی و مقوایی به طور کلی برای محصولاتی مانند نان، بیسکویت، و غلات استفاده میشود. این بسته‌بندی‌ها قابل بازیافت و زیست‌تخریب‌پذیر هستند، اما در برابر رطوبت مقاومت کافی را ندارند به طوری که نم و رطوبت نه‌تنها به بسته آسیب میزند بلکه ممکن است نفوذ رطوبت؛ محصول اصلی را نیز خراب و غیر قابل مصرف کند. حتی ممکن است داخل بسته بندی هر کیک یا بیسکوییت یک تکه مقوای کوچک که با روکش بهداشتی پوشانده شده به عنوان یک سینی کوچک و به منظور حفظ و نگهداری محصول در بهترین فرم و حالت تعبیه شده باشد.
جمع بندی
طیف وسیعی از خدمات صنایع اصلی و مرتبط با بسته بندی در حال فعالیت در زمینه محصولات غذایی هستند. انواع بسته های مختلف با اهداف گوناگونی برای هزاران نوع محصول در نظر گرفته شده است. هر کدام با توجه به نوع مقدار محصول ، میزان و طریقه نگهداری و حتی نوع مصرف محصول ممکن است شبیه یا متفاوت باشد. امیدوارم این مقاله برای شما مفید واقع گردد. این مطلب در آینده نزدیک به روز رسانی می شود.
استانداردها و مجوزها
برای بسته‌بندی مواد غذایی، استانداردهای خاصی تدوین شده که یکی از مهم‌ترین آنها استانداردهای سری ایزو (ISO) می باشد. در اینجا برخی از مهم‌ترین استانداردها و مجوزها از سری ISO و سایر موارد مهم را که به موضوع ما مرتبط است را معرفی می‌کنم:
- ISO 22000: این استاندارد به مدیریت ایمنی مواد غذایی مربوط میشود و شامل الزامات سیستم‌های مدیریت ایمنی مواد غذایی است.
- ISO 9001: استاندارد مدیریت کیفیت برای بهبود فرایندها است که به افزایش رضایت مشتریان کمک می‌کند.
- ISO 14001: استاندارد مدیریت زیست‌محیطی که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا تأثیرات منفی محیط زیست را کاهش دهند.
- HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points): سیستم تخصصی و پیشگیرانه برای شناسایی و مدیریت خطرات احتمالی و بالقوه است که در فرآیند تولید و بسته‌بندی مواد غذایی ممکن است اتفاق بیفتد.
- FDA (Food and Drug Administration): طبق این قوانین و در کشورهای مختلف؛ محصولات غذایی باید مطابق با الزامات اداره غذا و داروی آن کشور باشند.
- CE Marking: برای برخی محصولات غذایی در اروپا، اخذ نشان CE نشان‌دهنده انطباق با الزامات ایمنی و بهداشت آن است.
- BRC (British Retail Consortium): این شامل استانداردهای بین‌المللی برای ایمنی مواد غذایی و کیفیت محصولات، به‌خصوص در زنجیره تأمین می باشد.
- FSSC 22000: یک سیستم مدیریت ایمنی مواد غذایی می باشد که با استاندارد ISO 22000 ترکیب شده و برای تأمین نیازهای صنایع غذایی طراحی شده و اجرا می گردد.
